سوسن

آموزه های قرآن و احادیث در راستای حمایت از تولید ملی

اسلام، خواهان عزت و استقلال و اقتدار مسلمین در تمام عرصه ها واز جمله عرصه اقتصادی است  و این

هدف در پرتو کار وتولید حاصل می شود. از این رو اسلام برای کار و تولید و سرمایه اهمیت ویژه ای قائل

است لذا مسلمانان را به حمایت از تولید دعوت می کند زیرا از دیدگاه قرآن شرط رسیدن به رشد و خود

کفایی جامعه اسلامی در زمینه تولید آن است که همه طبقات جامعه دست به دست هم  بدهند تا با

حمایت و ترجیح مصرف تولیدات داخلی بر تولیدات  خارجی در راستای تولید  داخلی به جامعه و دولت

یاری رسانند.[1]

که در این زیربر برخی از آموزه های آیات شریف قرآن و سخنان پر گهربار پیامبر(صلی الله علیه واله) و ائمه

معصومین(علیهم السلام) در این زمینه می پردازیم

1-آموزه های قرآن در راستای حمایت از تولید ملی 

1-1-قاعده نفی سبیل :

خداوند در آیه 141 از سوره مبارکه نساء می فرماید: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً؛ و

خداوند هرگز بر [زیانِ ]مؤمنان، برای کافران راه [تسلّطی ] قرار نداده است

یکی از آیاتی که می توان اهمیت تولید ملی را از آن استفاده کرد این آیه شریفه است که با صراحت تمام

بیان می کند که جامعه اسلامی باید درصدد باشدکه در زیرسلطه بیگانگان و دشمنان قرار نگیرد دليلش همین طور که گفته شد

روشن است، زيرا اسلام، خواهان عزت واستقلال جامعه اسلامى است و هرگونه تسلط بيگانه و وابستگى به

آنان را بنابر این اصل( نفى سبيل) وبرترى اسلام:«الإسلام يعلوو لايعلى عليه؛[2] اسلام همچنان به برترى مي

رود،و هيچ دينى بر آن برتر نمی­ شود» مردود می داند.

بنابراین طبيعى است كه،توليد انواع فرآورده هاى مادى و فيزيكى از يك طرف و تربيت نيروهاى متخصص

انسانى ومجهز شدن به آخرين دستاوردهاى علمى بشر از سوى ديگر،در سرلوحه آموزه هاى دينى اين آيين

آسمانى قرار گيرد، لذا می بینیم  پس از ظهور اسلام، در پرتو تعليمات آن، تمدن بزرگ اسلامى به سرعت،

شكل يافت و سطح وسيعى از جغرافياى آن روز را در بر گرفت.[3]

لذابه همین خاطر است نه تنها مقام معظم رهبری (حفظه الله) با توجه به آموزه های قرآن و اهل بیت

(علیهم السلام) ما را ازوابستگی اقتصادی به کشوره های بیگانه نهی فرموده بلکه امام راحل نیزآن را منشأ

تمام وابستگی ها و درنتیجه قرار گرفتن درتحت سلطه بیگانگان معرفی نموده و فرمودند:«اگر ما یک

وابستگی اقتصادی داشتهباشیم این موجب میشود که وابستگیسیاسی هم پیدا بکنیم، وابستگی نظامی

هم پیدا بکنیم. مملکتمانباز برگردد به آن حالتیکه سابق بود».[4]

پس برای اینکه بیگانگان سلطه‌ای بر جامعه اسلامی نداشته باشند باید به مرحله‌ای از تولید برسیم که کلیه

کالاهای مورد نیاز جامعه در کشور تولید شود و نیازی به کشورهای بیگانه برای واردات بعضی از محصولات

نداشته باشیم و کالای داخلی تولید شده به مصرف برسد.[5]

2-1-لزوم آمادگی کامل مسلمانان در برابر دشمنان

خداوند در آیه 60 از سوره مبارکه انفال می فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ …….ْ؛و هر چه در توان

دارید از نیرو بسیج کنید.»

جمله «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» امر عامى است به مؤمنین که در قبال کفار به قدر

تواناییشان ازتدارکات جنگى که به آن احتیاج پیدا خواهند کرد تهیه کنند، به مقدار آنچه که کفار بالفعل

دارند و آنچه که توانائى تهیه آن رادارند. چون مجتمع انسانى غير از اين نيست كه از افراد و اقوامى داراى

طبايع و افكار مختلف تشكيل مى يابد، و در اين مجتمعهيچ اجتماعى بر اساس سنتى كه حافظ منافعشان

باشد اجتماع نمى كنند مگر اينكه اجتماع ديگرى عليه منافعش و مخالف باسنتش تشكيل خواهد يافت، و

ديرى نمى پايد كه اين دو اجتماع كارشان به اختلاف كشيده و سرانجام به نزاع و مبارزه عليه همبرمى

خيزند، و هر يك در صدد برمى آيد كه آن ديگرى را مغلوب كند.  .[6]

لذا براساس منطق قرآن کریم انسان و حکومت اسلامی باید هیچ گاه در برابر ظلم و ستم کوتاه نیاید و

قدرت خود را برای مقابله هرچه تمام تر با آنها بسیج نماید.[7]

امروزه هم یکی ازبزرگترین حربه های دشمنان در مقابل موج خروشان ملت ایران تحریم های متعددی

است که به مرحله اجراگذاشتند و برای مقابله با این تحریم ها باید گامی برداشت که بتوان امید دشمنان را

تبدیل به یأس و نا امیدی کند[8]که مقام معظم رهبری(حفظه الله) بنا به آموزه های قرآن در سال های اخیر

با نام گذاری سال ها با عناوین مختلف گامی بلند ی در مأیوس کردن دشمنان انقلاب اسلامی داشتند و

ملت استوار ایران را در مقابله با هرگونه تحریم و تهدید بسیج کرده اند.

امسال نیزبا شروع سال جدید و موج تحریم ها و تهدید های دشمنان, معظم له با نام گذاری این سال(97)

به نام حمایت ازکالای ایرانی  بار دیگر ثابت کردند که ایران اسلامی بر مواضع خود در دستیابی به فناوری

هایروز دنیا به هیچ وجه کوتاه نمیآید و با تمام قدرت در راه رسیدن به کامل ترین و بهترین فناوری های روز

دنیا تلاش می کند. .[9] و این همان چیزی است که خداوند متعال به مؤمنین سفارش نموده و از آنان

خواسته و فرموده:« وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ…» .

البته باید گفت درست است که یکی از بزرگترین عوامل برای مقابله با تهدیدات دشمنان رسیدن به مرحله

ای است که نیازهای جامعه اسلامی در درون کشور تولید شود و نیازی به کشورهای دیگر وجود نداشته باشد.

اما علاوه بر آن از تولیدات داخلی باید حمایت کرد و آنها  را بر تولیدات خارجی ترجیح بدانیم .

زیرا [تا زمانی که] مردم به دنبال جنس های خارجی می روند و آن را می خرند، فروشنده هم همان جنس

خارجی را می آورد و دراین جا تولید داخلی زیان فراوانی می کند و بیکاری افزایش یافته و اقتصاد [کشور] بر

زمین می ماند.[10]

پس  با توجه به آیه ذکر شده برای این که مسلمانان تمام آمادگی خود را در راه مقابله با دشمنان اسلام  به

کار گیرند و از داشتن اقتصاد ایده ال بهره مند شوند لازم است که ازتولید داخلی حمایت کنند.

آری حمایت از تولید ملی یعنی داشتن اقتصاد قوی و داشتن اقتصاد قوی  یعنی داشتن قدرت ایستادگی در

مقابل تهدیدات خارجی و نتیجه آن بنا به فرمایش مرجع عالی قدر اسلام  حجت الاسلام و المسلمین آیت

الله مکارم شیرازی (دامت برکاته)این خواهد بود که دشمنان هرچه گزینه درست کنند و تحریم کنند، اثرگذار

نخواهد بود.[11]

ولى افسوس كه مسلمانان با داشتن یك چنین دستور صریح و روشنى گویا همه چیز را به دست فراموشى

سپرده ‏اند ، نه ازفراهم ساختن نیروهاى معنوى و روانى براى مقابله دشمن در میان آنها خبرى هست ، و نه

از نيروهاى اقتصادى و فرهنگى و سیاسى و  نظامى ، و عجب این است كه با این فراموشكارى بزرگ و

پشت سر انداختن چنین دستور صریح باز خود را مسلمان می دانیم ، و گناه عقب افتادگى خود را به گردن

اسلام می ‏افكنیم و مى‏ گوییم اگر اسلام آئین پیشرفت و پیروزى است

پس چرا ما مسلمانها عقب افتاده‏ ایم ؟به عقیده ما اگر این دستور بزرگ اسلامى

( و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة ) به عنوان یك شعار همگانى

در همه جاتبلیغ شود و مسلم عالم و غیر عالم،نویسنده و گوینده، سرباز و افسر،

كشاورز و بازرگان، در زندگى خود آن رابكار ببندند ، براى جبران عقب‏ ماندگیشان كافى است[12]

3-1- عدم چشم داشتن به امکانات دیگران

خداو ند متعال در سوره طه آیه 131 می فرماید:«وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ

وَ  رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی. و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را

در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز، و [بدان که ] روزیِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.»

خداوند متعال دراین آیه و آیات الهی دیگر به این حقیقت اشاره می کند که چشم داشتن به امکانات دیگران یکی از مهمترین

عوامل سقوط یک جامعه است. جامعه ای که با وجود دارا بودن امکانات و استعداد های فروان به امکانات دیگران چشم

داشته باشد این جامعه نمی تواند از عزت کافی برخوردار باشد و مدام برای بهره وری از امکانات دیگران باید در برابر آنها سر

تعظیم فرود بیاورد و در برابر آنها خضوع و خشوع کند. 

 همچنین بیان می کند که در برابر امکاناتی که به دیگران داده ایم شما بر توانایی ها و امکانات خود تکیه کنید نه اینکه خود را

با کشورها و شخصیت های مختلف مقایسه کنید و از کمبود های خود غمگین و ناراحت بشوید چرا که این طرز تفکر نشانه

عدم رشد کافی و احساس حقارت درونی و کمبود همت می باشد. 

ملتی که می خواهد در برابر مستکبران دنیا با عزت و سربلندی قد علم کند به جای اینکه مدام خود را با سرمایه ها و پیشرفت های

آنها مقایسه کند ، نیروی فکری و جسمانی خویش را در راه رشد و ترقی خویشتن به کار می گیرد، و به خود می گوید من چیزی از

دیگران کمتر ندارم و دلیلی ندارد که نتوانم از آنها پیشرفت بیشتری کنم ، من چرا چشم به امکانات و پیشرفت های آنها که آن هم

فقط در جهت مادی است و در بحران معنویت دست و پا میزنند بدوزم من خودم بهتر و بیشتر تولید می کنم. [13]
 

2-آموزه های  اهل بیت (علیهم السلام) در راستای حمایت از تولید ملی

یکی از مسائلی که همواره اقتصاد کشورهای در حال توسعه را تهدید می کند مصرف کالاهای خارجی است و این در حالی است که

معصومین، با ملاحظات اقتصادی و فرهنگی ما را از مصرف این کالاها نهی کرده اند

 این امر علاوه بر خروج ارز بدون عوارض گمرکی و مالیاتی موجبات نابودی اقتصاد ملی را به همراه دارد. کالاها با قیمت بسیار نازل

وارد بازار مصرف می شود و تولید کنندگان داخلی قدرت رقابت با آنها را ندارند و در نتیجه دچار رکود اقتصادی و در

پایان ورشکستگی را برای تولید کنندگان به همراه خواهد داشت.

 از سوی دیگر شکست شرکت های تولید کننده محصولات داخلی باعث بیکاری کارگران، وارد آوردن فشارهای سنگین اقتصادی

بر قشرهای آسیب پذیر و عدم تحقق برنامه های اقتصادی و سیاسی و طرح های توسعه ی اقتصادی می شود که از زیان های

دیگر ورود قاچاق کالا خواهد بود. معصومین علیهم‌السلام به این امر از همان آغاز توجه داشته اند و خطرات و مضّرات روی آوردن

به استفاده از کالاهای بیگانگان را تذکر داده اند. که در زیر به برخی از این روایات  اشاره می شود:

2-1-دستیابی به عزت 

امام صادق(علیه السلام) در حدیثی می‌ فرماید: امیرالمومنین امام علی(علیه السلام)  همواره می فرمودند:

« لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّهُ بِخَیرٍ مَا لَمْ یلْبَسُوا لِبَاسَ الْعَجَمِ وَ یطْعَمُوا أَطْعِمَهَ الْعَجَمِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِک ضَرَبَهُمُ اللَّهُ بِالذُّلِّ؛ [14]سربلندی و خیر از

امت اسلام زائل نمی شود مادامی که لباس عجم (بیگانه) را نپوشند و غذایآنان را نخورند، و هنگامی که چنین کردند خداوند

ذلالت را برای آنان تقدیر میزند.

از انجایی که مسایل فرهنگی جزو مهمترین امور است؛ تجربه هم ثابت کرده ،‌تازمانی که مسایل فرهنگی حل نشود،

مشکلات حلنمی شود .

پس باید در این زمینه فرهنگسازان جامعه کار کنند؛ باید فتوا بدهند که[مثلا] قاچاق حرام است،

دور زدن قوانین کشور کار حرامیاست؛ حتی خروج از چراغ قرمز نیز حرام است زیرا خلاف قوانین کشور است.[15]

لذا می بینیم مولا امیر المؤمنین به عنوان یک انسان متمدن نه تنها فرهنگ سازی مصرف تولیدات داخلی را ضرورت دانسته و

بر آن تأکید می کند بلکه بیان می کند که وابستگی در مصرف به بیگانگان امر مذمومی است و امت اسلامی هرگز نباید در پوشاک

و خوراک خود به بیگانه نیازمند باشد و در صورت چنین نیازی جامعه اسلامی ذلیل خواهد بود. وقتی استفاده از پوشاک و

خوراک بیگانه امر مذمومی تلقی می گردد، خرید و فروش این اجناس در بازار اسلامی نیز بدون تردید مذموم است.چرا که

خودکفایی اقتصادی در گرو تقویت تولیدات داخلی است[16]

به همین دلیل رهبر عالی قدر اسلام حضرت آیت  خامنه ای(حفظه الله) در فرمایشات خود  خرید جنس داخلی را برای

مقاوم سازی اقتصاد  کشور یک ضرورت می داند و طبق فرمایش اهل بیت (علیهم السلام)به این نکته مهم  اشاره و تأکید می

کند و می فرماید:  «شما وقتی که یک جنس داخلی را خرید می‌کنید، به‌جای جنس تولید خارجی، هم به همین اندازه کار و

اشتغال ایجاد کرده‌اید، هم کارگر ایرانی را وادار کرده‌اید به اینکه ابتکار خودش را به میدان بیاورد. جنس داخلی که مصرف شد، آن

کننده‌ی کار، ابتکاراتی دارد، این ابتکارات را روزبه‌روز افزایش خواهد داد. شما وقتی که جنس داخلی مصرف می‌کنید،

 ثروت ملّی راافزایش داده‌اید..».[17]

پس اگرپيشوايان معصوم(ع) علاوه بر اين که خود در عرصه توليد و تلاش‏هاي اقتصادي پيشگام بودند، از توليدکنندگان و کشاورزان

حمايت مي‏کردند و به آسيب ديدگان و ورشکستگان و قرض داراني که زندگي اقتصادي آنها به دليل مشکلات طبيعي مختل شده

بود، کمک‏هاي فراواني مي‏کردند.به خاطر این بوده که آثارو مزایت های فراوانی چون مزیت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی ،

فنی، قانونی، علمی و تحقیقاتی را برجا می گذارد.

2-2-عدم الگو برداری از دیگران

امام باقر(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید:« قالَ علی (ع): اَوْحَى اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى إلى نَبیٍّ مِنَ

الاْنْبیاءِ: قُلْ لِقَوْمِکَ لا یَلْبِسُوا لِباسَ أعْدائى، وَ لا یَطْعَمُوا مَطاعِمَ أعْدائى، وَ لا یَتَشَکَّلُوا بِمَشاکِلِ أعْدائى،

فَیَکُونُوا أعْدائى[18] خداوند به پیامبری از پیامبران وحی فرمود که به قومت بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید و

غذای آنان را نخورند و به شکل آنان ظاهر نشوند که در آن صورت همانند آنها دشمن من خواهند بود.

این حدیث مشخص می کند که پایه و اساس رسیدن به استقلال و رهایی از وابستگی بازسازی فرهنگی است و برای تحقق این

امر مهم، تلاش پیگیر و هشیاری و بیداری لازم است.

چرا که یکی از ابزارهای مهم جنگ نرم استفاده هنرمندانه از «مد» و «غذا» است. روحیه تنوع طلبانه نوجوانان و جوانان باعث

می گردد که «مد» و «نماد» جایگاه ویژه ای برای آنان داشته باشد و دشمنان اسلام با استفاده از همین روحیه سعی می کنند ابتدا

باترویج مدگرایی در این قشر از جامعه آنها را مجذوب و سپس مبانی فکری خویش را به آنان تزریق کنند.[19]  که یکی از

خطرات آن این است که مردم کم کم طالب اجناس خارجی شده و این امرباعث می شود در داخل صنایع ما پیشرفت لازم را

نداشته باشند[20]

به همین دلیل امام راحل بر اساس این روایت و روایات دیگر فرمودند:«فرهنگ هر جامعه، بیانگر هویت و ارزش و جودی آن

جامعه است. یک جامعه، هرچقدر هم که از لحاظ اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند باشد، انحراف فرهنگی آن را به

جامعه ای تهی و بی ارزش تبدیل می کند و به سقوط می کشاند اگر جامعه از نظر فرهنگی، وابسته و تابع فرهنگ بیگانه باشد،

مجبور می شود که در ابعاد دیگر اجتماعی هم به سوی دشمن برود و در نهایت، نابود می شود و شرف خود را در همۀ زمینه ها از

دست می دهد».[21]

اما  برخی از مردم به سبب نداشتن اطلاعات کافی و بصیرت، از کشورهای غربی و بیگانه الگوبرداری می‌کنند که این امر شایسته

جامعه اسلامی نیست.[22]درست که هرکسی یک روشی در زندگی خود دارد وسبکها با همدیگر متفاوت  و مختلف می باشد

منتها این سبک زندگی یک پسوندی دارد مثلا سبک زندگی غربی داریم،سبک زندگی دینی داریم اسلامی داریم و آنچه مهم است

اینکه انسان  زندگیش را با چه چیزی تطبیق بدهد. لذا به خاطر اهمیت این مسئله است که مقام معظم رهبری اصل این بحث را

در خراسان جنوبی مطرح کردند ایشان درآن سخنرانی ۲۸تا سوال کردند بحث رو به صورت سوال مطرح کردند.

بعضی از سوالات این بود آیا تفریحات ما اسلامی هست؟آیا روابط زن و مرد در جامعه ما دینی هست؟آیا روابط ما با

همسایه هامون درسته؟آیا صداقت و راستگویی در بین ما هست؟چرا آمار طلاق بالاست؟چرا در کشور اسلامی ربا زیاده؟چرا بعضا

جوانان به مواد مخدر کشیده می شوند؟و….[23]

و دلیل این همه سفارشات و تاکیدات این بود که سبک زندگی ما به عنوان یک فرد مسلمان و یک شیعه، با سبک زندگی فردی

که خدا را قبول ندارد، یا مسلمان نیست و یا حتی شیعه نیست، بسیار متفاوت است.[24] از طرفی دیگر تقلید و الگوبرداری

ازفرهنگ غرب  در نوع و مقدار کالاهای مصرفی، از جنبه های گوناگون به جامعه اسلامی زیان می رساند.از جنبه اقتصادی، این

کار بیشتر موجب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی توجهی به تولیدات و کالاهای داخلی می شود که افزون بر خارج

ساختن سرمایه از کشور،بر تولید و اقتصاد ملی ضربه می زند.از جنبه اجتماعی فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ

بیگانهوتهدیدی برای اصالت های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می رود به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف،

ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت.[25]

از اینجاست که ضرورت عدم الگوبرداری از بیگانگان آشکار می شود و اهمیت دغدغه مقام معظم رهبری که  چند سال اخیر را

با عناوین اقتصادی مزین فرموده‌اند و امسال را نیزبا عنوان «حمایت از کالای ایرانی» برگزیدند آشکار می گردد؛ که قطعا تحقق

این شعار نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت اقتصاد مقاومتی دارد.به شرطی که اقدامات جدی از سوی مسئولین کشور و خود مردم انجام گیرد.

فهرست منابع»

[1] -علی محمد ، میر جلیلی و دیگران،«عوامل مؤثر در حمایت از کار،تولید و سرمایه مسلمین از دیدگاه قرآن و حدیث، دوفصلنامه

علمی پژوهشی کتاب قیم، سال سوم، 1392، شماره 9.

[2] - شرح مسلم نووى، ج 11، ص 52؛ فتح البارى، ج 9، ص 370؛ عوالى اللئالى، ج 1، ص 226.

[3] - دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321.

[4] - بیانات امام خمینی در جمع  انجمن اسلامی کارکنان  وزارت صنایع و معادن، 1358..صحیفه‌ی امام، ج۱۱، ص۴۲۶.

[5] - امین ، ادریسی،« اهمیت تولید ملی از منظر قرآن کریم»گنجینه معارف، 1391.

[6] - محمد حسین، طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان‏، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، جلد 9،دفتر انتشارات اسلامى

جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1374 ،ص151.

[7] -امین ، ادریسی،« اهمیت تولید ملی از منظر قرآن کریم»گنجینه معارف، 1391.

[8] - برزو، فرهی بو زنجانی،یعقوب ممبینی، اهمیت منایع انسانی در تولید ملی،ماهنامه اجتماعی، اقتصادی،علمی و فرهنگی کار و 

جامعه،شماره 152، 1391، ص20. با کمی تغییر

[9] -.امین ، ادریسی،« اهمیت تولید ملی از منظر قرآن کریم»گنجینه معارف، 1391.با کمی تغییر.

[10] - بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[11] - بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[12] - ناصر، مکار م شیرازی و دیگران تفسير نمونه، ج‏7، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه ،چاپ اول، 1374،ص228. 

[13] - کد خبر8 7399 ،پایگاه اطلاع رسانی خبر  فارسی ،-www.khabarfarsi.com . 1391/1/24

[14] - احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، دار الکتب الإسلامیه، قم، ۱۳۷۱، چ ۲، ج۲، ص ۴۱۰.

[15] -بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[16] - بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[17] -بیانات رهبر در حرم مطهر رضوی 1/1/1393.

[18] - مستدرک الوسائل: ج 3، ح 3386، ص 210.

[19] -احمد حسین شریفی، جنگ نرم، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، چ۴، ۱۳۹۰، ص۱۱۳ .

[20] - بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/1/1391.

[21] -امام خمینی(ره)، پایداری و ثبات در شخصیت امام خمینی(ره)، ترجمه شیخ کاظم یاسین، مرکز فرهنگی امام خمینی، چاپ ا

ول، بیروت، 1992م.، ص 76.

[22] - بیانات مدیر حوزه علمیه حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) شهرستان امیدیه.

[23] -سخنرانی دکتر رفیعی

[24] سخنرانی حجت الاسلام مرتضی اقا تهرانی.

[25] -روح اله ، مظاهری، اصلاح الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی، سایت راسخون.