محاسبه نفس
ز جمله روش هایی که در تربیت انسان بسیار مؤثر است، پاسبانیِ از خویش و محاسبه نفس یا به عبارت دیگر
«ارزیابی اعمال و انگیزه های پنهانی آن» است . 1در نظام تربیتی اسلام «حُسنِ عمل» مورد نظر است
نه کثرت آن؛ چنانکه امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه: «لِیَبْلُوَکُمْ اَیُّکُم اَحْسَنُ عَمَلاً»2
میفرماید: «لَیسَ یَعْنی اَکْثَرُ عَمَلاً وَلکِنْ اَصْوَبَکُمْ عَمَلاً و اِنَّمَا الاِْصابَةُ خَشْیَةُ اللّهِ و النِّیَةُ الصّادِقَةُ؛
منظور این نیست که چه کسی بیشتر عمل می کند، بلکه مراد آن است که چه کس بهتر عمل می کند
و صت عمل آنها ناشی از خشیت الهی و نیّت صادقانه است»3 .
باید پذیرفت که هرگاه عمل با تقوا همراه باشد دیگر نمی توان آن را اندک شمرد؛
زیرا ارزش در اینجا به عدد نیست، بلکه به خلوص است، از این رو مولای متقیان می فرماید: «لایَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوی» .4
امام علی(ع) درباره این روش مؤثر تربیتی، خطاب به فرزندانش و همه مسلمانان می فرماید:
«عِبادَاللّهِ! زِنُوا اَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُوزَنُوا و حاسِبُوا مِنْ قَبْلِ أَن تُحاسِبُوا؛
ای بندگان خدا! خود را بسنجید قبل از آنکه شما را بسنجند و از خویشتن حسابرسی کنید پیش از آنکه به حسابتان برسند» 5
. هم چنین فرمود: «اَصْلِحُوا دُنیاکُمْ وَ اعْمَلُوا لاِخِرَتِکُمْ کَأَنَّکُمْ تَمُوتُونَ غَدَا» 6. و نیز فرمود:
«طُوبی لِمَن ذَکَرَ الْمَعادَ وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ و قَنِعَ بالْکِفافِ وَ رَضِیَ عَنِ اللّهِ؛ خوشا به حال کسی که به یاد معاد باشد
و برای روز حساب عمل کند و به مقدار کفایت قناعت نماید و از خدا راضی باشد.»7
امام خطاب به یکی دیگر از فرماندارانش که به بیت المال تعدّی و از آن سوءاستفاده کرده بود می فرماید:
فَسُبْحانَ اللّه! أمَا تُؤمِنُ بِالْمَعادِ؟ أوْ ما تَخافُ نِقاشَ الْحِسابِ… وَاللّهِ لَوْ اَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ
فَعَلا مِثْلَ الَّذِی فَعَلتَ مَا کانَتْ لَهُمَا عِنْدِی هَوادَةٌ وَلاظَفِرا مِنِّی بِاِرادَةٍ حَتّی آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا… .
آیا تو به معاد ایمان نداری؟ از بررسی دقیق و سخت گیری حساب در روز قیامت نمی ترسی؟
به خدا سوگند اگر حسن و حسین این کار را کرده بودند هیچ پشتیبانی و هواخواهی از ناحیه من دریافت نمی کردند
و در اراده من اثر نمی گذاردند تا آنگاه که حق را از آنها بستانم. 8
محاسبه و بازبینی آنچه در روز انجام می دهد، انسان را از غفلت محفوظ می دارد، و مصون ماندن از غفلت،
در تربیت و تزکیه مؤثر و کارساز است و انسان را به تکامل معنوی و تقویت خودآگاهی سوق می دهد
پاورقی ها
1-باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص98
2-ملک، آیه 2.
3-حکیمی، الحیاة، ج1، ص272.
4-همان، ج1، ص273.
5-نهج البلاغه، خطبه90.
6-پاینده، ترجمه نهج البلاغه، ص62
7- نهج البلاغه، حکمت 44.
8-نهج البلاغه، نامه 41.
